Metinlerarası Bir Kaşif: Borges Kimdir?

Kendi kaleminden: “Yıllarca Buenos Aires’in bir kenar mahallesinde büyümüş olduğuma inandım; sokakları tehlikeli, gün batımı göz alıcı bir kenar mahalle. Gerçek şu ki, bir bahçede büyüdüm; demir parmaklıklı bir duvarın ardında, sayısız İngilizce kitabın olduğu bir kütüphanede.

İlk okuduklarım arasında, hatırlıyorum da, Stevenson’ın Yeni Binbir Gece Masalları ve Coleridge’in “Kadim Denizci”si vardı, bir de H.G. Wells’in ilk kabusları: Ay’daki İlk İnsanlar, Görünmez Adam ve Zaman Makinesi – bu sonuncusu, üçü arasında Wells’in en iyi kitabıydı. Sonra Kipling geldi; tabii karmaşık öyküleri değil, Ormanın Kitabı ve Kim.”

Önceleri dili bir iletişim aracı zannettiği ifade eden Borges, babasının şiir okumaları sonrası dilin büyülü bir evren yaratmak gibi bir işlevi olduğunu keşfeder. İlk okumalarını İngilizce yaptığından bu dile müteşekkir ve İspanyolca’nın kalabalıklığına karşın İngilizce’nin sadelikle ifade edişine hayrandır. Yine de İngilizce’den ziyade kendi dilinde yazmış, İspanyolca’da alışılmışın dışına çıkarak, kendine özgü sade bir üslup yaratmıştır. Bu üslup taklit edilebilir olsa dahi kimsenin kaleminde aynı doğallığa ulaşamayacaktır.

Borges, yazmak için hislere, daha çok hayal gücüne ihtiyaç duyduğunu söylemektedir. Yazılarında, geniş bir yelpazede yapmış olduğu okumalardan - Anglosakson dilinde eski metinlerden, kutsal kitaplara, Brittanica ansiklopedilerinden Binbir Gece Masalları’na - esinlenmeler, göndermeler, dönüştürmeler, doğrudan alıntılar vardır. Postmodernistlerin hiçbir edebi eserin yeni olmadığı kabulünden hareketle ileri sürdüğü metinlerarasılığı en iyi kullanan yazarlardandır. Öykülerinde sadece yazılmış diğer eserleri değil, önceden yazdıklarını, yalnızca kurmaca dünyada var olmuş kitapları da kullanır. Hikayeleri, iyi bir okurun hafızasından yola çıkıp, düşlere karıştıktan başka bir gerçekliğe dönüşmekte, her yeni okumada daha başka patikalar keşfettirmektedir. Borges yazarken düş kurmakta, okura da düş kurdurmaktadır. Özgün içerik ve üslubu, öykü yazma hevesleri için de ufuk açıcı olmuş, bazen hayal kırıklıklarıyla da sonuçlanan öykülenmelere sebebiyet vermiştir. Kendisi de bu durumu, “O kadar insan beni taklit ediyordu ki, ben de çalışıp kendi kendimi taklit etmeye karar verdim.” sözleriyle ifade etmiştir.

Aslında yazın hayatı sadece şu büyüleyici sözüyle kısaca özetlenebilirdi: “Düşleyenin düşünde düşlenen uyandı.”

Borges’in düşleri, dolasıyla öyküleri, zaman ve mekanla asla sınırlı kalmamış, sonsuzluk üzerine yoğunlaşmıştır. Borges, hikayelerinde az bilinen yahut hiç bilinmeyen yerleri arka plana almış, hayal gücüne daha fazla işlerlik kazandıracağı tercihlerde bulunmuştur.

Sonsuzluk kurgusu iki meşhur hikayesi ile örneklendirilebilir: Babil Kütüphanesi adlı öyküsünde, evreni sonsuz bir kütüphane olarak tasarlar, her bir raf 25 harfli alfabede yazılmış-yazılmamış-yazılabilecek tüm kombinasyondaki kitapları ve onların diğer dillere çevirilerini taşımaktadır. Alef’te ise, sonsuzluk bir evin bodrum katında sınırları ve şekli olan bir cisimde her açıdan görünür kılınmış: Dünya Alef’in, Alef de dünyanın içine yerleştirilmiştir.

Babil Kütüphanesi, sanal dünyada gerçekleştirilmiştir: http://libraryofbabel.info/

Borges’in hikâyeleri genel olarak labirentler, mitolojik karakterler, çok okumuş entelektüeller, bıçaklı serseriler barındırır. Bunlar öykülerinin kolayca vazgeçemediği unsurlarındandır, birçok öyküsünde yer verdiği labirentlerin ise Borges için apayrı bir yeri vardır. Sadece bahçelerden ve duvarlardan oluşan labirentlerden değil, zihinsel ve düşsel olanlardan da bahsetmektedir. İlk öykü kitabının da ismini taşıyan Yolları Çatallanan Bahçe isimli hikayedeki karakter, dünyanın en büyük labirentini yarattığını söyler, bir kitabın sayfaları arasında, zaman düzlemindeki sonsuz ihtimal üzerinden, sonsuz paralel evrenler arasında içinden çıkılmaz bir labirent kurulmuştur. Olgunluk çağında yazdığı Kum Kitabı da benzer nitelikte başı sonu olmayan sonsuz sayfalar dizinini barındıran bir kitaptan bahsetmektedir.

Borges 55 yaşındayken iyi bir okurun başına gelebilecek en kötü şey gerçekleşir yani görme yetisini kaybeder, babası ona büyük bir kütüphane ile birlikte kalıtsal bir rahatsızlık bırakmıştır. Ancak bunu olgunlukla karşılar zaten görme kaybı aşama aşama ilerlemiştir: “Körlük, yaşlılık, hastalık bunların hepsini birer armağan, kılık değiştirmiş birer lütuf olarak görmek zorundasınız.” Bu açıdan ona haklılık veren, Borges’in düşsel dünyasının zenginleşmesinde, dünyadan soyutlanmış olmasının katkısı olduğunu düşünenler vardır. Borges’in bundan sonraki okumalarını, annesi, asistanları, arkadaşları yapacaktır. Yazılarını dikta ettirirken de yine bu insanların yardımına başvuracaktır.

Borges, ardında sayısız şiir, öykü, deneme bırakmıştır. Röportaj tekliflerini reddetmemiş, üniversitelerde konferanslarda dersler vermiştir. Bir okur olarak ise bizlere, Franco Maria Ricci’nin teklif ve ısrarı ile hazırlanan Babil Kitaplığı serisini bırakmıştır. Bu seri, Borges’in çeşitli ülkelerden çeşitli yazarlardan seçip derlediği öyküleri barındıran 30 kitaptan oluşur. Türkiye’de Dost kitabevi aynı baskı özellikleri ve tasarımlarını koruyarak bu seriyi yayımlamaya başlamış fakat sonunu getirmemiştir. Şimdilerde Kırmızı Kedi Yayınevi seriyi tekrar yayımlamaya başladı, fakat bir hayal kırıklığı olarak eklemekte yarar var: Aynı tasarım ve baskı özellikleri korunmuyor.